صنایع دستی یا کاردستی نوعی کار است که در آن لوازم تزئینی و کاربردی تنها با استفاده از دست یا ابزار ساده ساخته میشود. معمولاً این کلمه به روشهای سنتی ساختن کالاها اطلاق میگردد. استادکاری مخصوص هر یک از این موارد مهمترین ملاک است. چنین چیزهایی اغلب از لحاظ فرهنگی یا مذهبی فوقالعاده هستند. لوازمی که به صورت تولید انبوه یا با ماشین آلات مختلف ساخته میشوند، جزء صنایع دستی نیستند.
آنچه مقولهٔ صنایع دستی را از هنر کاردستی متمایز میسازد، هدف از ساختن آنهاست. صنایع دستی لوازمی هستند که قرار است مورد استفاده قرار گرفته و کهنه، پوسیده و غیره شوند. موارد استفاده از آنها بیش از یک تزئین سادهاست. صنایع دستی اغلب کارهای فرهنگی و مرسومی تلقی میشوند زیرا به عنوان بخشی از مومات زندگی روزمره مطرح هستند. درحالی که هنر و کاردستی بیشتر یک فعالیت سرگرمی گونه و یک ارائه بی نقص از یک تکنیک خلاقیت است. از جنبههای عملی انواع مختلف صنایع دستی به دلیل شباهت مورد استفاده، همپوشانی زیادی دارند.
گلیم، فرش، گبه، قلمزنی،فیروزه کوبی، شیشهگری، منبّت کاری، مینا کاری، سفال، چوب، خاتم کاری، ملیله دوزی و …
تابلو فرش به فرشهایی گفته میشود که معمولاً جنبه تزیینی دارند. این فرشها همانند تابلو قاب شده و بر روی دیوار نصب می گردد. و به دو نوع دست بافت و ماشینی تقسیم می گردد. ایران در زمره یکی از بزرگترین تولید کنندگان تابلو فرش در دنیا میباشد.
از نظر دسته بندی موضوعی تابلو فرش شامل تصاویر زیر میباشد:
در این نوع از تابلو فرشها مناظری از درختان،رودخانه، جنگل، گل و مناظری نظیر آن را شامل میشود.
شامل تصاویر طبیعی از حیوانات میباشد.
شامل تصاویر مربوط به دسته گلهای تزئینی و طبیعی میباشد.
تصاویری از اشخاص مشهور و نامی جهان را شامل میباشد که اکثراً به صورت تک تابلو فرش و سفارشی بافته میشود.
تصاویر مربوط به چهره هنرمندان مشهور موسیقی و سینما را شامل میباشد.
اکثر این نوع فرشها در اندازههای بین ۳۵*۵۰ و ۵۰*۷۰ و ۷۰*۱۰۰ ۸۰*۱۲۰ ۱۰۰*۱۵۰ و ۲۰۰*۳۰۰ سانتی متر بافته میشود. البته در برخی کارخانجات تولید فرش ماشینی کاشان ، بافت تابلو فرش تا 12 متر هم امکانپذیر شدهاست.
با توجه به اندازه و سایز تابلو فرشها ارزش ریالی این نوع فرشها بسیار بیشتر از فرشهای دیگر است.
خاستگاه این نوع فرشها شهر سردرود یکی از شهرهای شهرستان تبریز در استان آذربایجان شرقی ایران است که به عنوان پایتخت تابلوفرش جهان لقب گرفته است.
سردرود قدمت 80 ساله دارد و طرح های این شهر به علت وفور طیف رنگ و ظرافت به کار رفته در آنها از ارزش و مقبولیت بسیاری در سطح جهانی برخوردار هستند. تابلو فرش دستباف سردرود اغلب در قالب پرتره بافته میشوند، نقش های هنری، نقاشی، منظره و آیات قرآن دیگر طرحهای مرسوم به کار رفته می باشد و ثبت جهانی شده است.
امروزه تابلو فرش یکی از کمیابترین و زیباترین وسایل تزیینی خانه است که با زیبایی خیره کننده خود مورد توجه مردم که به هنر و زیبایی علاقه خاص دارند، قرار گرفته است. تابلو فرش دستباف نه تنها در ایران طرفدارانی زیاد دارد بلکه اروپاییان، آمریکایی ها، اعراب و چینی ها نیز علاقه فراوان به این محصول نشان دادند.
مراحل فیزوزه کوبی
سطح زیر کار از ف مورد نظر مانند برنج، مس و نقره توسط زرگر یا سازنده ف به کمک دست یا دستگاه پرس ساخته میشود و صاف و صیقل خورده وارد مرحله بعد میشود.
استاد فیروزه کوب خورده فیروزهها که از نظر اندازه و رنگ باید مشابه باشند از ضایعات دیگر جدا میکند. بعد از مشخص شدن نوع سنگی که قرار است بر سطح کار شود. سطح ف مورد نظر کمی گرم میشود در این زمان بر روی سطح کمی لاک پودر شده (لاک گردویی) میپاشند در زمانی که لاک حالت مذاب دارد فیروزه را روی آن میچسبانند. بعد از آنکه سطح مورد نظر را با فیروزه پوشاندن و فضاهای خالی میان فیروزهها را با فیروزههای ریزتر پر کردند، آن را به کمک سنگ آب سان» صاف و صیقلی میکنند تا برجستگیهای لاک و فیرزه از بین رود و سطحی یک دست به دست آیند. در این مرحله است که رنگ واقعی فیروزه نمایان میشود.
پرداخت گری است. در این مرحله بر روی سطوح فیروزه کوبی شده را پولیش میکشند و بعد روی آن را پلی استر میکشند که دلیل آن حفاظت از سطح کار و همچنین زیبایی حداکثری اثر است.
میناکاری، میناگری یا میناسازی هنری است که سابقهای در حدود پنج هزار سال دارد و از صنایع دستی محسوب میشود. امروزه این هنر بیشتر بر روی مس انجام میشود ولی میتوان بر روی طلا و نقره نیز آن را به عمل آورد. طلا تنها فی است که به هنگام ذوب شدن مینا اکسید نمیشود از اینرو امکان اجرای طرحی همراه با جزئیات و با شباهت هر چه تمامتر بر روی مینا را ایجاد میکند در حالی که میناهای مسین و نقرهای چنین کیفیتی را ندارند. مینای کار شده بر روی طلا هنر صائبین ساکن شهر اهواز است و به طلای صبّی شهرت دارد. شکلگیری مینا نیز از ترکیب اکسیدهای فات و چند گونه نمک در مجاورت حرارت بالا(۷۵۰ تا ۸۵۰ درجه سانتی گراد) میباشد که رنگها در طول زمان و بر اساس دما به وجود میآیند. امروزه در ایران کانون تولید ظروف میناکاری شهر اصفهان و جواهرات مینا کاری شهر اهواز میباشد و استادان برجستهای در تولید آثار مینا مشغول به فعالیت هستند.
مینای خانهبندی شیوهای قدیمی است که به مینای سیمی» نیز معروف است از مفتولهای بسیار نازک استفاده میشود. مفتولها را به شکل دلخواه درمیآورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده با یک لعاب شیشهای روی آن را میپوشانند. سپس آن را در داخل کورهای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت قرار میدهند و مفتولها به قطعه کار جوش میخورند. در مرحله بعد رنگهای مخصوص میناکاری را که به شکل پودر میباشند را بر روی سطح کار پر میکنند. بعد از آنکه سطح کار یکسان و هموار شد آن را به مدت ۳ دقیقه در داخل کورهای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار میدهند.مفتولهای با برنجی بعد از قرا گرفتن در کوره سیاه میشوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت نخستین بازگردد. مینای خانه بندی در اصفهان و تهران رایج بوده ولی در حال حاضر تنها کارگاه آموزشی مینای خانه بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی است که این هنر را آموزش میدهد. مینای سیاه» یک گونه از مینای خانهبندی» بهشمار میآید که به مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه میناکاری بهطور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام میشود.
مینای نقاشی: روشی که امروزه در اصفهان مرسوم است به این صورت که نقشهای مینا بر روی لعابی شفاف شکل میگیرد. بدین منظور و برای میناکاری، ابتدا استادی مسگر یا دواتگر میبایست که شیئ مربوطه را بر اساس طرح مورد نظر بسازد و سپس استادی میناکار روی آن را لعاب سفید رنگ بدهد. مرحله لعاب دهی سه یا چهار بار انجام میگیرد و هر بار نیز همراه با قرار گرفتن در کوره با ۷۰۰ درجه گرما هست تا رنگ لعاب ثابت شود. سپس نقاشی روی این جسم سفیدرنگ انجام میشود و دوباره شی به کوره میرود تا در درجهای در حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه پخته شده و رنگها به شکل دلخواه در آیند. هماکنون از رنگهای شیمیایی در نقاشی شی استفاده میگردد حال آنکه در گذشته رنگهای بکار گرفته شده گیاهی یا معدنی بودند. شفافیت مینا نیز از وجود اکسید قلع بدست میآید؛ ولی در مینای منقوش که در زمان قدیم معمول بود و امروزه استادعلیرضاپروازی در میناکاری به کار میبندد ابتدا ماده لعابین را که از سیلیس و زنگارهای فات بدست میآید به صورت گرد درآورده وبا قلع کدر میکنند آنگاه حرارت میدهند تا مینای کدر به ف جوش داده میشود و آنگاه بر این زمینه طرح مورد نظر به رنگهای آبگینهای رسم و سپس ذوب میشود.
بشقاب، گلدان، کاسه و قدح، قابهای عکس، تابلوهای مینا که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری، خاتمکاری، مینیاتور، جواهرسازی ترکیب میشود.
درها، پنجرهها و ضریحهای میناکاری شده در مکانهای مذهبی به ویژه حرم امامان شیعی.
اشیای تزیینی: جعبههای آرایش نه، جعبههای خاتمکاری و میناکاری، سرویس چایخوری و شربت خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حبابهای میناکاری، گلاب پاش، آلبوم عکس، انفیه دان، غلاف خنجر.
زیور آلات: گوشواره، سینه ریز، گلوبند، انگشتر، مدال.
تابلو فرش به فرشهایی گفته میشود که معمولاً جنبه تزیینی دارند. این فرشها همانند تابلو قاب شده و بر روی دیوار نصب می گردد. و به دو نوع دست بافت و ماشینی تقسیم می گردد. ایران در زمره یکی از بزرگترین تولید کنندگان تابلو فرش در دنیا میباشد.
از نظر دسته بندی موضوعی تابلو فرش شامل تصاویر زیر میباشد:
در این نوع از تابلو فرشها مناظری از درختان،رودخانه، جنگل، گل و مناظری نظیر آن را شامل میشود.
شامل تصاویر طبیعی از حیوانات میباشد.
شامل تصاویر مربوط به دسته گلهای تزئینی و طبیعی میباشد.
تصاویری از اشخاص مشهور و نامی جهان را شامل میباشد که اکثراً به صورت تک تابلو فرش و سفارشی بافته میشود.
تصاویر مربوط به چهره هنرمندان مشهور موسیقی و سینما را شامل میباشد.
اکثر این نوع فرشها در اندازههای بین ۳۵*۵۰ و ۵۰*۷۰ و ۷۰*۱۰۰ ۸۰*۱۲۰ ۱۰۰*۱۵۰ و ۲۰۰*۳۰۰ سانتی متر بافته میشود. البته در برخی کارخانجات تولید فرش ماشینی کاشان ، بافت تابلو فرش تا 12 متر هم امکانپذیر شدهاست.
با توجه به اندازه و سایز تابلو فرشها ارزش ریالی این نوع فرشها بسیار بیشتر از فرشهای دیگر است.
خاستگاه این نوع فرشها شهر سردرود یکی از شهرهای شهرستان تبریز در استان آذربایجان شرقی ایران است که به عنوان پایتخت تابلوفرش جهان لقب گرفته است.
سردرود قدمت 80 ساله دارد و طرح های این شهر به علت وفور طیف رنگ و ظرافت به کار رفته در آنها از ارزش و مقبولیت بسیاری در سطح جهانی برخوردار هستند. تابلو فرش دستباف سردرود اغلب در قالب پرتره بافته میشوند، نقش های هنری، نقاشی، منظره و آیات قرآن دیگر طرحهای مرسوم به کار رفته می باشد و ثبت جهانی شده است.
امروزه تابلو فرش یکی از کمیابترین و زیباترین وسایل تزیینی خانه است که با زیبایی خیره کننده خود مورد توجه مردم که به هنر و زیبایی علاقه خاص دارند، قرار گرفته است. تابلو فرش دستباف نه تنها در ایران طرفدارانی زیاد دارد بلکه اروپاییان، آمریکایی ها، اعراب و چینی ها نیز علاقه فراوان به این محصول نشان دادند.
فرش در فرهنگ ایرانی دارای جایگاهی خاص و مورد توجه است و همین امر باعث شده تا از آن بعنوان تابلو فرش نیز استفاده گردد و به خانه هایمان جلوه و زیبائی دو چندان بخشد. تابلو فرش ها به ندرت نیاز به شستشو دارند اما ممکن است با گذز زمان همین تابلو های نفیس ایرانی نیازمند تمیز کردن و نگهداری باشند.
ترمه، نوعی پارچه گرانبهای بافتهشده از الیاف بسیار لطیف است که از صنایع دستی نساجی نفیس ایران میباشد.نقشهای منحنی مانند بته جقه و گلهای شاهعباسی در رنگهای مختلف در ترمه به کار میرود.
ترمه با طرحهای بسیار متنوعی در نقاط مختلف ایران بافته میشود و ترمه یزد به زیبایی بسیار معروف است.برای ترمهبافی از ابریشم و پشم مرغوب با الیاف بلند استفاده میکنند. نخها با رنگهای گیاهی و مواد مصنوعی طبیعی، و بیشتر به رنگهای عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی میشوند. برخی از نقشهای متنوع ترمه بافی عبارتند از بته جقه، گلهای شاه عباسی، بته خرقه، شاخ گوزنی، امیری، راه راه (محرمات)، بته سروی و بته بادامی
اصولاً پارچهٔ ترمه به سبب بافت منحصر به فرد، و به دلیل تراکم زیاد پودهایش از یک مقاومت نسبی مطلوب برخوردار است و در مجموع پردوام تر از بقیهٔ انواع پارچه است. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگترین عوامل رنگ پریدگی ترمه است. زیرا قسمتهای سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیهٔ قسمتها بوده و به راحتی آنها را جذب میکند. هم چنین بید یکی از دشمنان ترمه است و به همان گونه که پارچههای پشمی در برابر بیگی محافظت میشود، میبایست در نگهداشت ترمه اقدام شود، که متداولترین آنها استفاده از نفتالین میباشد. از آن جا که معمولاً ترمه با آستری و یراق همراه میشود، شستن ترمه با آب به محصول آسیب میرساند و از طرفی دمای بالای آب و مواد شیمیایی موجود در مواد شوینده نیز میتواند آسیب زا باشد؛ بنابراین تنها راهی که برای شستشوی ترمه پیشنهاد شده خشکشویی است.
در گذشته نقشهای ترمه را به روش انگشتی ایجاد میکردند ولی امروزه از دستگاه چهاروردی (که برای شعربافی و نساجی سنتی به کار میرفت) استفاده میشود. ترمهبافی از اوایل دوران صفویه در ایران رونق داشته ولی اکنون در حال منسوخ شدن است و تنها در یزد، کاشان، کرمان و تهران (در اداره کل هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی، برای حفظ و احیای این هنر) کارگاههای ترمهبافی وجود دارند.
قلم زنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فی. قلمزنی یکی از رشتههای هنرهای سنتی ایران است که در دستهبندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فکاری قرار دارد. قلمزنی روی مس. ساختن اشیاء با ف مس، برنج، نقره و… به روش سرد را دواتگری» گویند، این هنر با سابقه چندین هزار ساله خود؛ در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید.
امروزه برای قلمزنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر میکنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار میدهند و با چکش بر انتهای قلم میکوبند تا شیارها و نقشها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.
قلمهای این هنر متنوع هستند و نامهای خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیمبر. پس از ایجاد نقشها، قیر را جدا میکنند و روی شیارها گرده زغال میریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه میپوشانند. به این ترتیب نقشهای قلمزده شده به شکل خطهایی تیره و مشخص دیده میشود.
نمونهای از هنر قلم زنی استان مرکزی که یک بادیاب (بادیه، جام بزرگ پایهدار، سنگاب) مسی بود که توسط محمد مهدی بابا خانی طراحی وقلمزنی شده در ورودی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس قرار دارد.
از اساتید بنام این رشته که در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری شمسی می زیسته میتوان به تقی پشوتن ملقب به خیام اشاره کرد. ایشان کارهای خود را بر روی سینی انجام میدادند و با سیاه قلم و اشعار خیام مزین می نمودند. از جمله شاگردان ایشان استاد علی ظریفی میباشند.
درسبک شیراز. قلمزنی به دو روش ریزه قلم که روی ف (مس)و(برنج)در دورهای صفویه و زندیه و قبل از ان متداول بوده و برجسته یا منبت که در دوره قاجار با الگوی برداری از سبک هخامنشیان الی حال انجام میشود. بیشتر بر روی نقره صورت می پذیرد. روش اجرای کار بدین شکل است . پس از طراحی بر روی کار ونیم برکردن شروع برجستهسازی وکفسازی میشود که در این سبک بیشتر از نقوش هخامنشی وساسانی وگل مرغ استفاده میشود. و در ایران این سبک را مکتب شیراز مینامند و منحصر به شیراز میباشد.
در سبک تبریز برای حرکت قلم و انجام قلمزنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده میشود و در سبک اصفهان از ضربات چکش . به همین سبب قلم تبریز صاف و کم عمق است ولی قلم اصفهان عمیقتر میباشد.
قلم زنی در اصفهان نیز در دو سبک مجزا میباشد که به نامهای قلم ریز و فلم زنی برجسته که هنر مندان اصفهان این سبک را در سالهای اخیر اجرا می کنند. قلم زنی برجسته دارای برجستگیهای عمیقتری میباشد و حالتی سه بعدی را ایجاد مینماید. اینگونه از قلم زنی در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده میگردد.
خاتمکاری از هنرهای ظریفه و صنایع دستی ایران است که سابقه و ریشهای کهن دارد.
دربارهٔ مخترع و مبتکر خاتم بین خاتمسازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتمسازی را چه کسی ابداع کردهاست. اما روایتهای زیادی خواستگاه خاتم کاری را شیراز می دانند زیرا قدیمی ترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده و استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از 100 سال است. در دائرةالمعارف فارسی آمدهاست: زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیغمبر است» شواهد بسیاری موجود است که شهر شیراز به عنوان خواستگاه خاتم کاری ایران پایتخت خاتم کاری ایران می دانند. هرچند که در دوران صفویه این هنر به اصفهان منتقل شد و در اصفهان به عنوان پیشه به تولید انبوه رسید.
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشههای دیگر از قبطیها اقتباس کردهاند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیککاری شدهاست در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالیترین نمونههای این صنعت درموزه متروپولیتن است.
ازدیگر آثار و نمونههای تاریخی در این هنر:
درباره این سایت